काठमाडौँ । “तपाईँहरू हामीलाई राहत दिन आउनुभएको हो ?” बाढीपीडितको अवस्थाबारे स्थलगत रिपोर्टिङ गर्न जाँदा ललितपुर महानगरपालिका-२५ फूलबारी मार्ग बस्ने सविता माझीको प्रश्न थियो ।
“होइन नि हामी त तपाईँहरूको अवस्थाबारे रिपोर्टिङ गर्न आएको ।” यो जवाफले एक्कासी अँध्यारो मुहार लगाएर माझीले भनिन्, “ए, म त खानेकुरा दिन कोही आएछ कि भनेर नि ।” काखमा छ महिनाकी दूधे बालक च्यापेर कोही राहत दिन आएको हो की भन्ने आशाले बाटो निहालिरहेकी रहेछिन् उनले । तर हामी राहत बाँड्ने मान्छे नभएको थाहा पाएपछि भनिन्, “अरु पनि आउँछन् यसरी नै । सोधेर जान्छन् । तर कोही राहत लिएर आउँदैनन् ।”
सात दिनदेखि राम्रोसँग खानसमेत नपाएपछि शरीर कमजोर भएको उनको गुनासो छ । “आफूले खान नपाएर दूध नआएपछि छ महिने छोरी पनि भोकले रोहिरहन्छिन्”, माझीले भनिन्, “अर्को पनि बच्चा छ, उसलाई के खुवाउनु ? आफू त भोकै पनि केही समय बिताउन सकिएला, यी बच्चाहरू मान्दैनन् । रुन्छन् । के गर्नु ?” बाढीले बस्ने बासै उठाएको पनि साता दिन हुन लाग्यो । न बासको ठेगान छ, न गासको भन्दै टिलपिल टिलपिल आँखाभरि आँसु लिएर उनले भनिन, “बाढीले त बचायो, भोगले पो मरिन्छ कि क्या हो ।”
सोही स्थानका चर्तुमान माझीलाई पनि कोही नयाँ मान्छे आएको देख्दा राहत नै आयो की भन्ने आशा लाग्दो रहेछ । अहिले कसैले केही दिए साँझ के खाएर गुजारा टार्ने होला ? भन्ने चिन्ताले सताउने गरेको दुखेसो सुनाउँछन् उनी । “अहिले त न बस्ने बास छ, न खानका लागि गास छ, लगाउन त बरु यही शरीरमा भएको एकसरो लुगाले केही दिन कटाउन सकिएला । तर मुख्य खानेकुरै भएन”, उनी भन्छन्, “नखाएर कति दिन बिताउन सकिएला ?”
अहिले बस्नका लागि आवास र खानका लागि मात्रै व्यवस्था भए पनि हुन्थ्यो नि झैँ लाग्छ, उनलाई । “अरु ठूलो आशा र सपना पनि छैन, त्यही खान पाए र बस्न बासको माग गरेका त छौँ नि”, माझी भन्छन्, “पछि त दुःख गरेर पनि कमाइएला र ऋण पनि तिरौँला । बाँच्न त बाँचियो भन्ने लागेर ऋण पनि खोजेँ तर कसैले पत्याएनन् ।” कोठा भाडा तिरेर बस्छु भन्नेहरूका लागि कतै कोठा नभएको उनी सुनाउँछन् । “भए पनि एक्कासी महँगो बनाएका छन्”, माझी भन्छन् ।
सोही टोलमा बस्ने सविता माझी बाढीको भेलले थुपारेको हिलोमा केही त भेटिन्छ कि भन्ने आशामा हिलो माटो खोतल्दै थिइन् । केही थान भाँडा भेटिएछ । अरु त सबै भेलसँगै बगाएर लगेछ । “कसैले राहत दिएमा यही भाँडामा पकाउन पाइन्छ नि,” उनी भन्छिन्, “सबै लग्यो बाढीले । धन्न ज्यान त बच्यो ।”
माझी पनि राहत आउला कि भन्ने आशामा बसिरहेकी छिन्। “बाढीले ज्यान त बचायो । खान नपाएर मर्न चाहिँ नपरोस्”, उनी भन्छिन्, “बच्चा छ । भोकाउँछन्, रोइहाल्छन् । के गर्नु ।” आमाको गुनासो सकिन नपाउँदै छेवैमा रहेकी सात वर्षीय छोरी खुसी माझी मलिन मुहारमा भन्दै थिइन्, “पत्रकार अन्टी हाम्रो त घरै बगायो । मेरो किताब, कापी, लुगा सबै बगायो नि ।”
फूलबारी मार्गकै नदी किनारामा बस्दै आएकी छिन्, गङ्गा थापा पनि । उनले यस्तो किसिमको विपद् आउला भनेर कहिल्यै कल्पनासमेत गरेकी थिइनन् । “रातको ३ बजेको थियो, शौचालय जान भनेर ब्युँझिएछु, पानी त भुईँभरि रहेछ । तीन छोराछोरी र श्रीमानलाई पनि ब्युँझाए । भागाभाग भयो”, थापा भन्छिन्, “एक छिनमा त आँखै अगाडि बस्ने बासै बगायो नि । धन्न भाग्यले बाँचियो ।”
मानिसबाहेक सबै चिजहरू बगाएर लगेपछि उनलाई पनि खान, लाउन र बस्न धौधौ भइरहेको छ । अरूको घरमा भाडा माझेर जीवन गुजारा चलाउँदै आएकी थापाको लागि यति बेला मानिस बाँच्नका लागि एकदमै आधारभूत आवश्यक वस्तु गास, बास र कपासकै जोहो गर्न गाह्रो भइरहेको गुनासो सुनाउँछिन् । उनको परिवारले अहिले छिमेकीसँग मागेर खाइरहेको र डोलेश्वर स्कुलको पेटीमा बास बसेको उनको भनाइ छ । “यस्तो आपत्त आइपर्ला भन्ने कहिल्यै कल्पना पनि गरेको थिइन । नसोचेकै भयो,” थापा भन्छिन्, “जे भयो भयो । अब बाँच्नेलाई मुख्य त खाने र बस्ने व्यवस्था मिले हुन्थ्यो ।”
वडा नं २५ मा बस्ने सीता थापामगरलाई आजभोलि कोही मानिस आएर राहत दिए पनि हुने झैँ लाग्छ । “हामी भएको ठाउँमा कोही नआउन् । रित्तो हात त कोही पनि नआए नि हुन्थ्यो झैँ लाग्छ । राहत लिएर चाहिँ कोही किन आउँदैनन् रु” इन्दिरा सिञ्जाली मगर पनि खानेकुरा, पिउने पानी, बस्ने बासको अभावले जीवन नै कष्टकर बन्दै गएको गुनासो गर्छिन् । “सोमबार वडा कार्यालयले भात खुवाउने भन्ने सुनेर गयौँ । जाँदा त खाने कुरा नै सकिएको रहेछ । अनि भोक भोकै फर्किनुपर्यो”, उनले भनिन, “आज यही स्थानीय क्लबले खुवाएको थियो । कत्ति खुसी लाग्यो । खान नपाउँदाको पीडा नपाउनेलाई मात्रै थाहा हुने रहेछ ।”
ललितपुरस्थित नख्खुको मेडिसिटी हस्पिटलको बायाँ पट्टी साइडमा टेकमाया श्रेष्ठको घर छ । शुक्रबार रातको २ बजेतिर हल्लाखल्ला मच्चियो । के भएको रहेछ भनेर उठेर हेर्दा टोलैभरि नख्खु खोला छिरिसकेछ । भागेर बाहिर जाने ठाउँसमेत नभएपछि सबै जम्मा भएर छतमा बसेको उनी सुनाउँछिन् । “यत्ति धेरै क्षति हुन्छ भन्ने सोचेका पनि थिएनौँ । डुङ्गाले उद्धार गरेपछि हामी भक्तपुर छोरीको घरमा गयौँ,” उनी भन्छिन्, “तर खाइनखाइ १० वर्ष अगाडि जोडेको यो घरको ऋण तिर्न पाएको छैन, दुई दिनसम्म त घरै बगायो कि भन्ने चिन्ताले सतायो । धन्न बाँकी रहेछ ।” माथि उल्लेख गरेका पात्रहरूको भन्दा उनको माग फरक छ, “सरकारले यो हिलो सबै छिटो सफा गरिदियोस् र हामीलाई पानी उपलब्ध गराइदियोस् ।”
ललितपुरका यी क्षेत्रहरू मात्रै होइन, गोदावरी नगरपालिकामा पनि असर पुगेको छ । नगरपालिकाको उपप्रमुख मुना अधिकारीलाई पीडितहरूले गरेको फोन उठाउन आजभोलि भ्याइनभ्याइ छ । “कतै हाम्रो मान्छे हराएको छ, खोजिदिनुस्, कतै मान्छे पुरिएको छ, शव निकालिनुस्, कतै पानी आएन त कतै राहत आएन भन्ने सर्वसाधारणको गुनासो हुन्छ, फोन आइरहन्छ”, उनी भन्छिन्, “हाम्रो क्षेत्र पनि ठूलो छ नि त, हामी बस्ती बस्ती हिँडिरहेका छौँ, सबै ठाउँमा पुग्नै भ्याइएको छैन ।”
उनका अनुसार गोदावरी नगरपालिकामा मात्रै हालसम्म गत शुक्रबार र शनिवारको मनसुनी विपदबाट २३ जनाको मृत्यु भएको छ भने बेपत्ता भएका पाँच जनाको खोजी कार्य जारी छ । “यहाँ कति क्षति भयो भन्ने कुरा आँकलन गरिरहेका छौँ”, उनले भनिन्, “पीडितलाई तत्काल राहतका लागि जिल्ला प्रशासन कार्यालय तथा विभिन्न सङ्घसंस्थाहरू र समाजसेवीहरूसँग राहतका लागि आग्रह नै गरिसकेका छौँ ।”
उपप्रमुख अधिकारीले विपद्पछिको उद्धार तथा राहतका लागि स्थानीय तहले सक्दो प्रयास गरिरहेको बताइन् । “चाँडोभन्दा चाँडो राहत व्यवस्थापनका लागि लागि हामीले समन्वय गरिरहेका छौँ, सर्वसाधारणको गुनासा सम्बोधनका गर्न लागिपरेका छौँ,” उनले भनिन् ।
दक्षिण ललितपुरको महाकाल गाउँपालिकाको गोटीखेल मानिखेललगायतका क्षेत्रहरूलाई पनि बाढी पहिरोकै कारण तहसनहस बनाएको छ । हराबरा क्षेत्र एक्कासी बगरमा परिणत भएको छ । बाढी, पहिरोका कारण बाटो नै पुरिदिएपछि उक्त क्षेत्रमा राहत तथा उद्धारका लागि जान समेत नसकिने अवस्था भएको बताउँछन्, ललितपुरस्थित महाङ्ककाल गाउँपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत अशोक विष्ट । “न बाटो छ, न सम्पर्क छ,” उनले भने, “यहाँ त राहत व्यवस्थापनका लागि पनि निकै गाह्रो भइरहेको छ ।”
युवा अभियन्ता तथा इन्जिनियर लक्षुमनप्रसाद घिमिरेले ललितपुरको दक्षिण भेगका पीडितहरूलाई राहतका लागि सामाजिक सञ्जालमार्फत सहयोगका लागि अभियान नै चलाएका छन् । तर बाटोको कारण त्यहाँको अवस्थासमेत थाहा नहुँदा अत्यासै लाग्ने गरेको समेत बत्ताउँछन् उनी। “राहत लिएर जान बाटो नै छैन, त्यहाँ सम्पर्क समेत कोहीसँग हुन सकिरहेको छैन,” उनी भन्छन्, “पहल भइरहेको छ, बाटो सहज भएपछि राहत लिएर जानेछौँ ।”
ललितपुरका प्रमुख जिल्ला अधिकारी तुलसीबहादुर श्रेष्ठले राहत वितरणका काम सुरु भइसकेको जानकारी दिए । “हामीले पहिरोको कारण यातायात सञ्चालन हुन नसकेको क्षेत्रहरू ललितपुरको दक्षिण भेगका महाङ्ककाल र बागमती गाउँपालिकामा हेलिकप्टरमार्फत राहत वितरण गरेका छौँ,” उनले भने, “स्थानीय तहसँगको समन्वयमा धमाधम राहत वितरणको काम भइरहेको छ ।”
समयमा नै खाद्यान्न तथा स्वच्छ खानेपानी पीडितले नपाउँदा जनस्वास्थ्यमा समेत गम्भीर असर पर्न सक्ने बताउँछन्, जनस्वास्थ्यविद् डा. समीर अधिकारी । “कति जनाले खानापछि खाने औषधि प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ, खानै नपाए औषधि कसरी खाने रु सुत्केरी तथा बिरामीलाई अझै शरीरमा पौष्टिक तत्त्व नपुगेर असर परिरहेको हुनसक्छ”, उनी भन्छन्, “लामो समय खाली पेट बस्दा ग्यास्ट्रिक हुने, शरीर कमजोरी बन्दै जाने, रक्तचाप कम हुनेलगायतका समस्या आउने र मानिसको ज्यानै पनि जान सक्छ ।”
वरिष्ठ अधिवक्ता दिनेशमणि त्रिपाठी पनि नागरिकको मौलिक हकका रूपमा रहेको गास, बास र कपासको आवश्यकता तत्काल पूरा नगरे उनीहरूको नैसर्गिक अधिकार हनन् हुने बत्ताउँछन् । “समयमा नै राज्यले नागरिकलाई बचाउनका लागि राहत र उद्धार गर्नुपर्छ, बाँच्न पाउने हक नागरिकको मौलिक हक हो”, उनले भने, “कोही राहत नपाएर भोकै मर्नुपर्ने अवस्था नआओस् । यसतर्फ सरकार र नागरिक सबैले गम्भीर हुनुपर्छ ।”
