कञ्चनपुर । लालझाडी गाउँपालिका-४ का ६५ वर्षीय रामबहादुर चौधरीले गाउँ नजिकैको दोदा नदीमा धेरै वर्षदेखि माछा मार्ने काम गर्दै आएका छन् । नदीमा पहिलेको जस्तो माछा पाइँदैनन् । दिनभरि नदीमा जाल खेलाउँदा थोरैमात्र माछा पर्ने गरेका छन् ।
नदीमा थोरै प्रजातिका माछामात्रै रहेको उनले बताए । ‘विगतमा नदीमा जाल खेलाउँदा एक घण्टाभित्रै पाँच–छ किलो माछा मार्न सकिन्थ्यो”, उहाँले भन्नुभयो, “हाल नदीमा माछा पाउनै छाड्यो, जालमा पहिला एउटै माछा दुई किलोदेखि पाँच किलोसम्मका हुन्थे, हाल दिनभरि जाल खेलाउँदा पनि चार–पाँच स–साना माछामात्रै जालमा पर्ने गरेका छन् ।’
‘घरमा भात पकाउनका लागि पानी चुलोमा राख्थ्यौँ, माछा मार्नका लागि घर नजिकैको नदीमा जान्थ्यौँ’, शुक्लाफाँटा नगरपालिका–७ का ८० वर्षीय आसाराम चौधरीले भने, “नदीमा माछा मार्न पसेको केही छिनमै पूरै परिवारका लागि पुग्ने गरी माछा मारेर फर्कन्थ्यौँ ।’ पहिलेको जस्तो अहिले माछा नदी तलाउमा नपाइने गरेको उनले बताए ।
‘पहिलेको जस्तो वर्षा हुनै छाड्यो, त्यसै कारणले नदीमा पानीको बहाव पहिलेको जस्तो छैन, नदीमा पानी कम भएपछि माछा हुने कुरै भएन,¦ उनले भने, ‘गर्मीका बेला त नदीतलाउ सुक्नसमेत थालेका छन्, यसै कारणले पनि नदीतलाउमा पहिलाजस्तो माछा पाइन छाडेको छ ।’
वर्षात्मा धानका खेतमै थुप्रै माछाका पाइने गरेका थिए । खेतकै आलीमा परम्परागतरूपमा बनाइएका पाहाउ, वरेरुवा, खोङग्या लगाएर माछा पक्रने गरिन्थ्यो । हाल खेतबारीमा रासायनिक मलसँगै विषादीको प्रयोग हुन थालेपछि माछाका प्रजाति हराउँदै गएका छन् । “खेतमा बालीलाई रोग किराको प्रकोपबाट जोगाउन छर्किने बिषादी खेत हुँदै नदीतलाउमा पुग्ने गरेको छ”, स्थानीय वासुदेव रानाले भने, “नदी तलाउमा माछा मार्नका लागि विषादीको प्रयोग हुन थालेपछि माछाका प्रजाति लोप हुन थालेका छन्, केही लोप भइसकेका छन् ।”
वर्षात् सकिएपछि दोदा नदीमा कात्तिकदेखि जेठसम्म धिमरी राखेर माछा मारेको उनी सम्झन्छन् । “गाउँका मन मिल्ने साथीले सामूहिक नदीमा बाँध बनाइ धिमरी राख्थ्यौँ”, उनले भने, “धिमरीमा फसेका माछा बिहानीपख भाग लगाउँथ्यौँ, एउटैको भागमा पाँचदेखि सात किलोसम्म पर्दथ्यो, खान सकेको माछा खान्थ्यौ, नसकिएको सुकुटी बनाएर वर्षात्का बेला तरकारीका रूपमा खान्थ्यौँ ।”
नदीमा धिमरी लगाउँदा माछा चोरी हुनबाट जोगाउन रातिका बेला पहरा दिइने गरिन्थ्यो । पहिलाजस्तै केहीले अहिले पनि नदीमा धिमरी लगाउने गरे पनि माछा पहिलाजस्तो पर्दैन । दुई–तीन दिनमा धिमरी खोल्दा मुस्किलले एक–दुई किलोसम्म माछा पर्ने गरेको छ । जलवायु परिवर्तन र विषादीको जथाभावी प्रयोगले रैथाने माछाका प्रजाति लोप हुँदै गएको उनको बुझाइ छ ।
चुरे क्षेत्रको जथाभावी नदीजन्य पदार्थको दोहन हुँदा नदीको गहिराइमा केही वर्षदेखि कमी हुँदा माछाका प्रजाति घटदै गएको शुक्लाफाँटा नगरपालिका-१२ का वडाध्यक्ष नवलसिंह रानाको भनाइ छ । “बालुवाले नदीको गहिराइ दुई फिटभन्दा कम भएको छ”, उनले भने, “नदीको सतह पुरिँदै गएपछि माछाको बासस्थान मासिदै गयो, लोप हुन थालेका छन् ।”
उनका अनुसार पहिला नदीतलाउमा रैथाने जातका लचिया, वैखा, रोहु, नैन, चन्दविजला, टेङगर, कटा, गोेछो, गुनगुना, नङ्गवा, रबा, भगना, डेडवा, चुहिला, कुर्सा, सिङ्गी, भुरिया, महासेरा, कटुवा, मुग्रो, मलाइच, बजेट्टा, खजुरा, गेट, चरैया, भकुरा, ढोर्री, सुमरा, खर्सा, झिङ्गा, वगस, गइट्टा, गैँडो, मलगी, पत्थरचट्टी, भेदल, गोंजा, फिलोसिंया, पडनीलगाायतका माछा पाइने गरेका थिए ।
रैथाने प्रजातिका आधा प्रजाति पनि नदी तलाउमा हाल नपाइने गरेको रानाले बताए । नदी पुरिए, पानीको बहाव घटयो, नदीमा पानी जम्मा हुने कुण्डा, तलाउ नासिए, प्राकृतिक तालमा मानव अतिक्रमणले नासिदै गए, नदी तलाउमा विषादीको प्रयोग बढ्न थालेपछि माछाका प्रजाति हराउँदै गएको उनको भनाइ छ । नदीतलाउमा विषादी हालेपछि रैथाने जातका माछा देख्नै दुर्लभ हुन थालेको राना बताउछन् ।
